Pużak Kazimierz, krypt. i pseud.: K. P., Popielec, Siciński, Bazyli, Grzegorz, Seret, Bazylewski Kazimierz, Buczak Kazimierz, Styczeń, Styczyński, Czwartek (1883–1950), działacz socjalistyczny, poseł na Sejm RP, sekretarz generalny Polskiej Partii Socjalistycznej, przewodniczący Rady Jedności Narodowej. Ur. 26 VIII w Tarnopolu, był synem Wojciecha, murarza, i Marceli z Hrycynów, Ukrainki.
W r. 1897 P. ukończył II klasę w wyższym gimnazjum w Tarnopolu, do którego następnie uczęszczał (z przerwami) do r. 1905. W t. r. zdał maturę. W gimnazjum był założycielem w r. 1899 tajnej polskiej organizacji patriotyczno-radykalnej, którą w r. 1901 przyłączył do organizacji «Promienistych». Po maturze studiował na Wydziale Prawa i Umiejętności Politycznych Uniw. Lwow., lecz studiów nie ukończył. We Lwowie nawiązał łączność z emigrantami z Król. Pol. i w r. 1904 wstąpił do Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS). Zajmował się transportem pism nielegalnych przemycanych do zaboru rosyjskiego. W czasie wojny rosyjsko-japońskiej założył z kolegami organizację typu rewolucyjno-wojskowego p. n. «Mierosławczycy», którą później przyłączył do organizacji «Nieprzejednanych». Po wybuchu rewolucji 1905 r. brał udział w pracy agitacyjno-organizacyjnej w Król. Pol., wykonując również zlecenia Wydziału Bojowego (WB) PPS. W r. 1907 zorganizował ośmioosobowe kółka milicyjne we Lwowie. Po rozłamie w PPS w listopadzie 1906 P. znalazł się w szeregach PPS-Frakcji Rewolucyjnej (PPS-FR). Na I (X) Zjeździe PPS-FR w marcu 1907 w Wiedniu był prawdopodobnie delegatem z Warszawy. Wziął również udział jako gość w II (XI) Zjeździe PPS-FR w sierpniu 1909 w Wiedniu; wybrany wówczas na członka Wydziału Agitacyjno-Organizacyjnego, był nim do r. 1911. Brał udział w I, II i IV Radzie Partyjnej PPS-FR. Używał pseud. Popielec i Siciński. Skierowanie przez PPS-FR (a od r. 1909 ponownie PPS) głównego wysiłku na tworzenie organizacji wojskowej mogącej wystąpić przeciw Rosji, wywoływało w Organizacji Bojowej (OB) oraz niektórych innych środowiskach PPS sprzeciw. Wielu działaczy, w tym również P., krytykowało Centralny Komitet Robotniczy (CKR) PPS za zaniedbywanie partyjnej pracy organizacyjnej i niezwracanie uwagi na kwestię walk ekonomicznych. P. działał jako kierownik Wydziału Organizacyjnego PPS m. in. w Łodzi. Wraz z Henrykiem Minkiewiczem był wykonawcą wyroku sądu partyjnego na prowokatorze Edmundzie Tarantowiczu (1909). W dn. 3 IV 1911 aresztowano P-a w Łodzi. Po przeszło dwuletnim śledztwie, obciążony zeznaniami prowokatora Sukiennika, został skazany w dn. 8 V 1913 przez Warszawską Izbę Sądową w Piotrkowie na karę 8 lat ciężkich robót i na osiedlenie na Syberii po jej zakończeniu. Karę odbywał w więzieniach w Warszawie, Piotrogrodzie oraz twierdzy szlisselburskiej (od r. 1915). W Szlisselburgu P. utrzymywał bliskie stosunki z więzionymi tam wybitnymi rewolucjonistami rosyjskimi (bolszewikami, mieńszewikami, eserowcami). Z więzienia P. został zwolniony w wyniku rewolucji lutowej 1917 r.
P. wszedł w skład Tymczasowego Centralnego Komitetu Wykonawczego PPS w Rosji, utworzonego na pierwszej konferencji Sekcji PPS w Piotrogrodzie w maju 1917. W czerwcu t. r., na I Ogólnym Zjeździe Wojskowych Polaków w Piotrogrodzie, przedstawił stanowisko PPS przeciwne tworzeniu w Rosji polskich sił zbrojnych, PPS wychodziła bowiem z założenia, że armię polską można organizować jedynie za zgodą Tymczasowej Rady Stanu w Warszawie. Stanowisko to było motywowane m. in. także okolicznością, że na czele formacji w Rosji stali dowódcy wrogo ustosunkowani do sił rewolucyjnych. P. współdziałał w założeniu licznych sekcji terenowych PPS, liczących ok. 4000 członków. Na drugiej konferencji PPS w listopadzie t.r. w Kijowie, P. wszedł powtórnie do Centralnego Komitetu Wykonawczego (CKW) i został redaktorem „Głosu Robotnika i Żołnierza” wydawanego w Piotrogrodzie. Na trzeciej konferencji PPS w Moskwie w dn. 24–28 II 1918 wybrano go znowu do CKW (był członkiem CKW do maja t. r.), którego siedzibę wraz z redakcją „Głosu Robotnika i Żołnierza” przeniesiono do Moskwy. Z ramienia PPS-FR wchodził P. także w skład Rady Polskich Organizacji Rewolucyjno-Demokratycznych (RPOR-D) przy Komisariacie do Spraw Polskich (KdSP) powstałym przy Komisariacie Ludowym do Spraw Narodowościowych. Od grudnia 1917 stał w KdSP na czele Wydziału Prawno-Politycznego, a przez Kolegium Referentów tego Komisariatu został wyznaczony na delegata w Komisji Śledczo-Archiwalnej. Po przejęciu przez KdSP Komisji Likwidacyjnej do Spraw Król. Pol. P. został mianowany członkiem jej trzyosobowego Zarządu. W lutym 1918, w związku z konfliktem I Korpusu Polskiego gen. Józefa Dowbór-Muśnickiego z władzami radzieckimi, P. zgodnie z zaleceniem RPOR-D został z ramienia Wydziału Wojskowego KdSP członkiem delegacji do rozmów ze sztabem I Korpusu, które jednak nie doprowadziły do pozytywnego rezultatu. W kwietniu t. r. wraz z przysłanym przez CKR PPS Tadeuszem Hołówką czynił starania o uzyskanie zgody W. Lenina i L. Trockiego na tworzenie armii polskiej w Rosji, o czym wspomniał w artykułach pt. Z moich wspomnień o Trockim („Robotnik” 1920 nr 1 s. 3) oraz Fałszywe Legendy. Na marginesie monografii „Kwestja wojska polskiego w Rosji w r. 1917” (tamże 1936 nr 75 s. 22, nr 76 s. 4). Po rozbiciu przez Niemców II Korpusu Polskiego pod Kaniowem w maju t. r. udzielał pomocy zgłaszającym się do niego żołnierzom i oficerom tegoż Korpusu, co opisał w artykule pt. Z pobytu II-giej Brygady w Rosji („Kron. Ruchu Rewol. w Pol.” 1938 nr 4 s. 248–52). W Rosji P. utrzymywał dość bliski kontakt z Feliksem Konem. Często też interweniował w Ogólnorosyjskiej Nadzwyczajnej Komisji do Walki z Kontrrewolucją i Sabotażem, u Feliksa Dzierżyńskiego w sprawach aresztowanych Polaków, uzyskując m. in. zwolnienie Bolesława Wieniawy-Długoszowskiego.
Na polecenie CKR PPS P. przyjechał w październiku 1918 do Polski. W okresie istnienia rządu Jędrzeja Moraczewskiego był sekretarzem generalnym Min. Poczt i Telegrafów, na którego czele stał Tomasz Arciszewski. Jednym z ostatnich aktów rządu Moraczewskiego było nałożenie w dn. 16 I 1919 sekwestru na majątek wydawnictwa „Godzina Polski”, finansowanego i inspirowanego w czasie pierwszej wojny światowej przez władze niemieckie oraz mianowanie jego kuratorem P-a, który formalnie wydzierżawił lokal i drukarnie wydawnictwu „Robotnika”. P. brał udział w XV Zjeździe PPS w grudniu 1918 w Warszawie. W dn. 13 I 1919 został wybrany z listy PPS do Komitetu Wykonawczego (KW) Warszawskiej Rady Delegatów Robotniczych. W l. 1919–22 P. był posłem z listy PPS do Sejmu Ustawodawczego z okręgu wyborczego 29, obejmującego Sosnowiec, Będzin, Zawiercie, Dąbrowę Górniczą i pow. Sosnowiec. W Sejmie został wybrany na sekretarza jego prezydium oraz członka Komisji: Prawniczej, Administracyjnej, Regulaminowej i Nietykalności Poselskiej, Aprowizacyjnej, Likwidacyjnej i Demobilizacyjnej. Wszedł do Klubu Związku Polskich Posłów Socjalistycznych, późniejszego Związku Parlamentarnego Polskich Socjalistów (ZPPS), w którym pozostawał przez następne trzy kadencje posłowania. Na XVI Kongresie Zjednoczeniowym PPS z Polską Partią Socjalno-Demokratyczną Galicji i Śląska w dn. 23–28 IV 1919 w Krakowie, P. został wybrany do Rady Naczelnej (RN), a w maju t. r. RN wybrała go do CKW. W tym czasie P. był również członkiem KW PPS dla byłego Królestwa Kongresowego. Na Kongresie należał do większości, która wypowiadała się m. in. za utrzymaniem zarówno Sejmu, jak i Rad Delegatów Robotniczych (RDR), które to stanowisko znalazło wyraz w uchwalonej rezolucji. W czerwcu t. r. CKW PPS podjął jednak decyzję o rozbiciu RDR, co zostało zatwierdzone przez RN PPS. W czasie posiedzenia RN PPS w dn. 18 IX t. r. P. domagał się wraz z innymi natychmiastowego zakończenia wojny z Rosją Radziecką na zasadzie prawa narodów do samostanowienia. Na forum Sejmu przemawiał P. m. in. przeciwko ustawie w przedmiocie zapewnienia bezpieczeństwa państwa i utrzymania porządku publicznego w czasie wojny (24 VII 1919). Wyznaczony przez plenum Sejmu na członka Komisji dla zbadania warunków panujących w więzieniach i obozach koncentracyjnych, P. został jej sekretarzem i przeprowadził kontrolę więzień, a sprawozdanie ze swej działalności złożył na posiedzeniu Sejmu w dn. 5 III 1920, które ze skrótami i bez przytoczenia wniosków ukazało się wydane przez Komunistyczną Partię Robotniczą Polski pt. Z kaźni polskich (Moskwa 1920). Na XVII Kongresie PPS obradującym w dn. 21–25 V 1920 w Warszawie P. został wybrany do Komisji Rewizyjnej.
W dn. 3 VII 1920 wypowiedział się P. za ustąpieniem Norberta Barlickiego z Rady Obrony Państwa, jakkolwiek w dn. 20 VII t. r. poparł wniosek w sprawie udziału PPS w rządzie koalicyjnym utworzonym następnie przez Wincentego Witosa. W dn. 10 VII t. r. został zastępcą przewodniczącego Wydziału Wojskowego CKW PPS, którego głównym celem było prowadzenie werbunku ochotników do wojska, a w dn. 5 VIII t. r. zastępcą przewodniczącego Robotniczego Komitetu Obrony Warszawy, późniejszego Robotniczego Komitetu Obrony Niepodległości. Po odwrocie Armii Czerwonej spod Warszawy P. został członkiem specjalnej komisji powołanej przez CKW PPS do przeprowadzenia dochodzeń przeciwko członkom i organizacjom PPS oskarżonym o współpracę z Armią Czerwoną i komunistami polskimi. W Sejmie był referentem ustawy o przywróceniu praw przestępcom politycznym skazanym przez rządy zaborcze (4 V 1920), ustawy o amnestii dla emigrantów z Górnego Śląska (10 III 1921), domagał się większego, złagodzenia kar w ustawie o amnestii (24 V 1921). W związku z przejęciem w r. 1920 tytułu własności czasopisma „Robotnik” przez Spółkę Nakładowo-Wydawniczą «Robotnik», utworzoną przez PPS, P. był początkowo jednym z siedmiu działaczy partyjnych, którzy należeli do niej i posiadali po 2 udziały.
W czasie powstań śląskich P. i Arciszewski organizowali i wysyłali na Śląsk byłych bojowców z PPS i Pogotowia Bojowego oraz młodzież socjalistyczną, do prowadzenia dywersji przeciwko Niemcom i do walki z nimi. P. bywał w tych czasach często w Zagłębiu Dąbrowskim i Katowicach dla udzielania rad i pomocy walczącym towarzyszom partyjnym. W dn. 4 V 1921 został wytypowany przez CKW do zorganizowania Głównego Komitetu Opieki nad Powstańcami w Sosnowcu i werbowania ochotników do powstania.
Na XVIII Kongresie PPS w dn. 23–27 VI 1921 w Łodzi P. został wybrany do RN. Odtąd był wybierany do RN na wszystkich kolejnych Kongresach PPS i pozostawał w jej składzie do września 1939. W dn. 11 IX 1921 wszedł również w skład CKW, w którym został sekretarzem generalnym spraw wewnętrznych. Powoływany przez wszystkie kolejne RN na członka CKW, pozostawał nim również do września 1939; w CKW pełnił funkcję sekretarza generalnego spraw wewnętrznych, sekretarza generalnego, a okresowo także skarbnika. W maju 1922 wziął udział wraz z Janem Kwapińskim w konferencji organizacyjnej PPS w Wilnie, na której doszło do zjednoczenia PPS Litwy i Białej Rusi z PPS oraz do utworzenia w Wilnie Okręgowego Komitetu Robotniczego (OKR) PPS.
W dn. 5 XI 1922 R. został wybrany na posła w okręgu 17 (woj. kieleckie pow. Częstochowa i Radomsk) z listy PPS (nr 2). W Sejmie był sekretarzem jego prezydium oraz członkiem Komisji Prawniczej. Na plenum Sejmu przemawiał m. in. w sprawie ustawy o ochronie lokatorów, broniąc interesów lokatorów najsłabszych ekonomicznie. Był współautorem szeregu interpelacji, m. in. w sprawie brutalnej akcji policji przeciwko robotnikom fabryki w Suchedniowie (27 IV 1923) oraz wniosków, m. in. w sprawie ustawy o więziennictwie (10 XII 1924). Ogłosił drukiem broszurę pt. Nowa ustawa o ochronie lokatorów z objaśnieniami (W. 1924). Na XIX Kongresie PPS (30 XII 1923 – 2 I 1924 w Krakowie) P. złożył sprawozdanie organizacyjne w imieniu CKW oraz zreferował stosunek PPS do związków zawodowych. Został wówczas powołany do Centralnego Wydziału Wiejskiego (CWW), podobnie jak i na następnym XX Kongresie w dn. 31 XII 1925 – 3 I 1926 w Warszawie. Prowadził w tym okresie wykłady w Centralnej Szkole Partyjnej. P. był w l. 1925–39 członkiem Stowarzyszenia byłych Więźniów Politycznych (od grudnia 1933 do września 1935 był prezesem Zarządu, następnie jego członkiem).
Po przewrocie majowym 1926 początkowo P. należał do grupy centrowej, opowiadającej się za utrzymaniem opozycji «rzeczowej» w stosunku do rządu. W miarę polaryzacji stanowisk wewnątrz PPS, P. deklarował się jako reprezentant tendencji do całkowitego uniezależnienia się od Piłsudskiego, przeciwnik grup rozłamowych w PPS. W dn. 4 III 1928 P. został wybrany po raz trzeci na posła z listy PPS (nr 2) w tym samym okręgu wyborczym nr 17, a w Sejmie wszedł do Komisji Prawniczej. Po wyborach doszło do wykluczenia z PPS prosanacyjnej grupy Józefa Biniszkiewicza na Górnym Śląsku, którego P. zmusił do przekazania tytułu własności „Gazety Robotniczej” w Katowicach na rzecz nowej spółki, do której weszli zaufani ludzie PPS, m. in. również i on sam. P. występował także przeciw Rajmundowi Jaworowskiemu, zwolennikowi Piłsudskiego, który w październiku 1928 doprowadził do rozłamu w PPS, tworząc PPS dawną Frakcję Rewolucyjną (PPSdFR). Na XXI Kongresie PPS w Sosnowcu (1–4 XII 1928), który uznał dokonany rozłam, P. wygłosił referat o sprawach organizacyjnych. W Sejmie P. był m. in. sprawozdawcą projektu ustawy o amnestii z okazji dziesięciolecia odzyskania niepodległości (19 VI 1928), noweli do ustawy o ochronie lokatorów (6 III 1930). W związku z lansowanym przez N. Barlickiego postulatem przesunięcia punktu ciężkości walki z sanacją z terenu parlamentarnego na teren organizacji robotniczych P. należał do tych przywódców PPS, którzy opowiedzieli się za stosowaniem głównie opozycji parlamentarnej. W warunkach zaostrzającej się walki z opozycją, P. zdecydował się na poparcie koncepcji utworzonego jesienią 1929 Centrolewu. Należał do jego komitetu organizacyjnego i wziął udział w organizowaniu kongresu krakowskiego (29 VI 1930). Jednocześnie starał się umocnić struktury PPS i organizacji z nią związanych (Tow. Uniwersytetu Robotniczego, Milicja PPS, Związek Robotniczych Stowarzyszeń Sportowych).
W wyborach tzw. brzeskich w listopadzie 1930 P. został po raz czwarty posłem z listy nr 7: PPS w tym samym okręgu wyborczym nr 17. W Sejmie wyłonionym z tych wyborów przemawiał na plenum m. in. w sprawach: ustawy o zaopatrzeniu byłych skazańców politycznych (16–17 III 1931), utworzenia komisji dla zbadania sprawy znęcania się nad więźniami brzeskimi (29 I 1932). Po aresztowaniach brzeskich, które osłabiły PPS, P. uważał, że należy unikać konfliktów z sanacją i dlatego wraz z T. Arciszewskim sprzeciwiał się atakowaniu J. Piłsudskiego przez N. Barlickiego. W procesie brzeskim był świadkiem obrony. W okresie III kadencji Sejmu RP odbyły się dwa następne Kongresy PPS: XXII w Krakowie (23–25 V 1931) i XXIII w Warszawie (2–4 II 1934). Na XXII Kongresie P. referował sprawy organizacyjno-finansowe CKW i należał do grupy «starych», broniącej polityki Centrolewu i niechętnej zaostrzeniu metod walki z sanacją, w przeciwieństwie do grupy «młodych» krytykującej Centrolew i skłonnej stosować metody bezpośredniego nacisku na władze sanacyjne. Na XXIII Kongresie, który wykazał wzrost siły lewicy partyjnej, P. domagał się przejścia z defensywnego do ofensywnego działania w walce o rząd robotniczo-chłopski, ale sprzeciwiał się (obok kilku innych delegatów) wprowadzeniu do rezolucji hasła dyktatury proletariatu, które mimo to zostało jednak uchwalone. Powierzono mu wtedy kierownictwo Centralnego Wydziału Młodzieży PPS. Pod koniec 1934 r. P. zaczął tworzyć, wzorując się na austriackim Schutzbundzie, paramilitarną formację pod nazwą Akcji Socjalistycznej, na której czele sam stanął. W październiku 1935 P. był sygnatariuszem oświadczenia działaczy PPS, Stronnictwa Ludowego (SL) oraz lewicowych literatów i organizacji, domagającego się amnestii i zniesienia obozu w Berezie.
Jednocześnie P. był krytycznie nastawiony do koncepcji «jednolitego frontu» PPS z komunistami i zawartego między nimi w sierpniu 1935 tzw. paktu o nieagresji oraz do idei «frontu ludowego». Uważał, że – wobec zasadniczej sprzeczności co do metod i celów działania – zawieranie jakichkolwiek «pisanych» formalnych «frontów» z Komunistyczną Partią Polski (KPP), wykraczałoby poza chwilową współpracę taktyczną, a także mogłoby doprowadzić do zdelegalizowania PPS. Poglądy polityczne P-a wyrażały się natomiast w koncepcji «frontu demokratycznego», która zakładała współdziałanie PPS z SL, a nawet z pewnymi grupami sanacyjnymi. Odwrót od współpracy z komunistami znalazł wyraz na XXIV Kongresie PPS odbytym w dn. 31 I – 2 II 1937 w Radomiu, na którym P. wygłosił sprawozdanie organizacyjne i plan na najbliższą przyszłość oraz zreferował projekt nowego statutu PPS. Mimo swego negatywnego nastawienia do komunistów wystawił uczestnikom procesu antyfaszystowskiej grupy wileńskiej (Henryk Dembiński, Stefan Jędrychowski i in.), legitymacje członków PPS, co posłużyło obronie oskarżonych za dowód, iż nie są oni komunistami i przyczyniło się do złagodzenia wyroków.
P. wraz z Arciszewskim nie wyrazili zgody na udział PPS w strajku chłopskim w sierpniu 1937, uzależniając poparcie akcji strajkowej w postaci współdziałania z poszczególnymi organizacjami SL od możliwości, jakimi każda organizacja PPS będzie dysponować na danym terenie. Dostrzegając groźbę agresji niemieckiej na Polskę, P., wraz z innymi członkami kierownictwa PPS, zwracał uwagę na konieczność umocnienia sił obronnych, a także na potrzebę konsolidacji społeczeństwa i władzy na platformie walki z wrogiem zewnętrznym. W lutym 1939 P. wszedł do Naczelnego Komitetu Pożyczki Obrony Przeciwlotniczej. Na kilka miesięcy przed wybuchem drugiej wojny światowej T. Arciszewski i P., w porozumieniu z pewnymi czynnikami wojskowymi, przystąpili do organizowania ściśle zakonspirowanych oddziałów dywersyjnych z zaufanych członków PPS i byłych bojowców, w postaci «trójek» bojowych, w różnych okręgach kraju, a zwłaszcza w Zagłębiu, na Pomorzu i w Warszawie. «Trójki» te przeszły przeszkolenie dywersyjne do walki z wojskami niemieckimi na wypadek zajęcia tych terenów przez armię niemiecką.
W czasie kampanii wrześniowej 1939 r. PPS wzięła aktywny udział w walce z niemieckim najeźdźcą. P. był członkiem Robotniczego Komitetu Pomocy Społecznej w Warszawie, lecz 17 IX t. r. zachorował na czerwonkę. Po zakończeniu kampanii P. wraz z Z. Zarembą i innymi działaczami RN PPS, znajdującymi się w Warszawie, podjęli decyzję o zawieszeniu działalności PPS, aby m. in. nie narażać jej członków na represje ze strony okupanta oraz aby stworzyć konspiracyjne kadry dla działalności w warunkach okupacyjnych. P. wziął udział w utworzeniu z inicjatywy gen. Michała Tokarzewskiego-Karaszewicza Głównej Rady Politycznej (GRP), stanowiącej zaplecze powstającej organizacji wojskowej. W połowie października t. r. był jednym z inicjatorów powołania do życia zakonspirowanej organizacji p. n. Wolność, Równość, Niepodległość (WRN), ściśle kadrowej kontynuacji PPS, która na początku r. 1940 przyjęła nazwę Centralnego Kierownictwa Ruchu Mas Pracujących Miast i Wsi – WRN. Na konferencji czołowych działaczy socjalistycznych w listopadzie 1939 w Helenowie pod Warszawą, P. został zatwierdzony jako sekretarz CKW, któremu przyznano pełnię władzy na okres wojny. W okresie okupacji P. posługiwał się pseudonimami: Grzegorz, Bazyli, Seret, Kazimierz Bazylewski, Kazimierz Buczak.
Po zejściu GRP ze sceny politycznej, P. wszedł w dn. 26 II 1940 z ramienia WRN w skład Politycznego Komitetu Porozumiewawczego (PKP) przy Związku Walki Zbrojnej (ZWZ). Został z wyboru przewodniczącym PKP, który, przekształciwszy się w czerwcu t. r. w Główny Komitet Polityczny, był koalicją Stronnictwa Narodowego, SL i WRN, poszerzoną później o Stronnictwo Pracy. W lipcu t. r. został członkiem powołanej do życia Zbiorowej Delegatury Rządu na Kraj, która jednak nie została zatwierdzona przez rząd polski w Londynie, w związku z czym przywrócono dotychczasowy status organizacyjny, tzn. reaktywowano PKP. Reprezentując stanowisko WRN na posiedzeniach PKP, P. sprzeciwiał się tworzeniu w terenie tzw. administracji zastępczej przez ZWZ i podporządkowaniu czynnika politycznego władzy wojskowej oraz był przeciwny nominacji Cyryla Ratajskiego na Delegata Rządu. P. był niechętny Władysławowi Sikorskiemu. W dn. 10 IX 1941 zgłosił ustąpienie WRN z PKP, motywując to m. in. brakiem wspólnej platformy polityczno-społecznej między partiami i ograniczając współpracę do spraw wojskowych. Jedną z przyczyn ustąpienia WRN z PKP był krytyczny stosunek socjalistów do polsko-radzieckiej umowy z dn. 30 VII 1941. Z inicjatywy P-a wysuniętej na konferencji w Helenowie w listopadzie 1939 została utworzona Gwardia Ludowa WRN, przekształcona od r. 1943 w Oddziały Wojskowe Pogotowia Powstańczego Socjalistów, której P. został komendantem. Weszła ona następnie na prawach autonomicznych w skład Armii Krajowej (AK), co odpowiadało stanowisku P-a będącego zwolennikiem integracji różnych konspiracyjnych oddziałów w jednej organizacji wojskowej. Spod jego pióra wyszła broszura wydana przez WRN w r. 1942 pt. Pięćdziesięciolecie Polskiej Partii Socjalistycznej. P. brał udział w redagowaniu czasopism „Robotnik w Walce” i „Informator”.
W marcu 1943 WRN ponownie wstąpiła do PKP, przemianowanego obecnie na Krajową Reprezentację Polityczną (KRP), w której P. z powrotem zajął miejsce z ramienia WRN. W tym okresie przypadł na niego główny ciężar wypracowania założeń deklaracji porozumienia politycznego czterech stronnictw z dn. 15 VIII 1943, formułującej cele wojenne Polski i zapowiadającej m. in. współdziałanie tych stronnictw do czasu wyborów sejmowych, utworzenie Rady Jedności Narodowej (RJN), wprowadzenie wolności politycznych i reform społecznych po wojnie. Po powołaniu do życia RJN w styczniu 1944 w miejsce KRP, P. został obrany jej przewodniczącym, jak również przewodniczącym Komisji Głównej RJN, której z powodu trudności zwoływania plenum RJN przyznano uprawnienia Rady. Na posiedzeniu RJN w dn. 15 II t. r. P. przeciwstawił się wnioskowi stosowania sankcji karnych za przynależność do Polskiej Partii Robotniczej (PPR), stojąc na stanowisku, że walkę z komunistami powinny prowadzić organizacje polityczne, nie zaś podziemna administracja państwowa. W maju 1944 WRN wróciła do nazwy PPS. W 2. poł. czerwca t. r. Delegat Rządu na Kraj, Jan Stanisław Jankowski, powiadomił RJN o decyzji Prezydenta RP Władysława Raczkiewicza, kontrasygnowanej przez premiera Stanisława Mikołajczyka, mianującej P-a następcą Prezydenta RP. P. odmówił, a w swoje miejsce zaproponował T. Arciszewskiego, który został zaaprobowany przez CKW PPS i którego w lipcu t. r. przerzucono drogą powietrzną na Zachód.
Jako przewodniczący RJN P. decyzję o rozpoczęciu powstania warszawskiego zaakceptował ex post. Mimo żywionych zastrzeżeń uważał jej dezaprobatę w warunkach rozpoczynającej się walki za niemożliwą. W pierwszych tygodniach powstania P. przebywał wraz z Komendą Główną AK na Starówce. Wezwał socjalistycznych ministrów w rządzie londyńskim do podania się do dymisji na znak protestu z powodu nieudzielenia przez sprzymierzonych pomocy Warszawie. W nocy z 25 na 26 VIII wraz z Komendą Główną AK wycofał się ze Starówki, przechodząc kanałami do Śródmieścia. Po upadku powstania P. z rodziną znalazł schronienie m. in. w Piotrkowie. Wraz z CKW przyjął, aczkolwiek z zastrzeżeniem, uchwały konferencji krymskiej z lutego 1945 w przeciwieństwie do rządu londyńskiego, który je odrzucił. W dn. 18 III 1945 RN PPS zatwierdziła wytyczne CKW o wyjściu PPS z podziemia. W dn. 27 III t. r. P. udał się wraz z Jankowskim i gen. Leopoldem Okulickim na zaproszenie władz radzieckich na rozmowy polityczne do Pruszkowa, gdzie został razem z innymi działaczami podziemia polskiego zatrzymany i przewieziony do Moskwy. Był tam sądzony w «procesie szesnastu» przez Kolegium Wojskowe Sądu Najwyższego Związku Radzieckiego w dn. 18–21 VI 1945. Został skazany na półtora roku więzienia pod zarzutem nieujawnienia władzom radzieckim faktu ukrycia przez AK stacji radiowych oraz zapasów broni i amunicji. Po upływie 4 miesięcy P. został jednak zwolniony z więzienia w Moskwie i w listopadzie t. r. powrócił do Polski. W tym okresie napisał Wspomnienia 1939–1945, które zostały opublikowane po jego śmierci w „Zeszytach Historycznych” (Paryż 1977 z. 41 s. 3–196). W maju 1947 P. został ponownie aresztowany w Warszawie pod zarzutem utrzymywania łączności z emigracją polityczną w Londynie, zwłaszcza z T. Arciszewskim. Był sądzony przez Wojskowy Sąd Rejonowy w Warszawie w dn. 5–19 XI 1948 w procesie przeciwko byłym przywódcom PPS-WRN (P-owi, Tadeuszowi Szturm de Sztremowi, Józefowi Dzięgielewskiemu, Feliksowi Misiorowskiemu, Ludwikowi Cohnowi oraz Władysławowi Krawczykowi). P. nie przyznał się do winy i pomimo kilkakrotnych wezwań przewodniczącego uchylił się od złożenia zeznań, odmawiając sądowi prawa do jego sądzenia. Mimo braków dowodów winy P. został skazany na 10 lat więzienia, przy czym na podstawie amnestii okres ten został mu zmniejszony do 5 lat. Przebywał w więzieniu na Mokotowie. Zmarł 30 IV 1950 w szpitalu więziennym w Rawiczu. Pogrzeb odbył się 5 V t. r. w Warszawie. Został pochowany na cmentarzu katolickim na Powązkach. Był odznaczony Krzyżem Niepodległości z Mieczami (1937).
W małżeństwie z Jadwigą z Bohuszewiczów (zm. 11 XI 1975) miał P. dwie córki: Marię i Zofię.
W. Enc. Powsz. (PWN), IX; PSB, XXI (Minkiewicz Henryk); Mościcki – Dzwonkowski, Parlament RP 1919–27, (fot.); Rzepeccy, Sejm i Senat 1922–7, s. 187 (fot), 190, 466, 471–2; Rzepeccy, Sejm i Senat 1928–33, s. 44 (fot), 45, 205, 212; Rzepecki, Sejm 1919, s. 171–2, 274, 277, 287; Sejm Rzeczypospolitej Polskiej. Okres III, Skład osobowy Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej w dniu 1 marca 1931 r., W. 1931 s. 30, 45, 51; toż, w dniu 25 stycznia 1935 r., W. 1935 s. 18, 24, 31; – Ciołkosz A., Ludzie P. P. S. 1892–1967, Londyn 1967 s. 89 (fot.), 91–5; Czapska-Jordan W., W.R.N. PPS pod okupacją niemiecką 1939–1945, Londyn 1976 s. 13–15, 18–20, 26–7, 30, 32–3, 35, 38–40; Duraczyński E., Kontrowersje i konflikty 1939–1941, W. 1977; tenże, Stosunki w kierownictwie podziemia londyńskiego 1939–1943, W. 1966; Friszke A., Kazimierz Pużak, „Tyg. Solidarność” 1981 nr 6 s. 14 (fot.); Głowacki B., Polityka Polskiej Partii Socjalistycznej 1929–1935, W. 1979; Holzer J., Polska Partia Socjalistyczna w latach 1917–1919, W. 1962; Kasprzakowa J., Ideologia i polityka PPS-Lewicy w latach 1907–1914, W. 1965; Księga jubileuszowa PPS; Księga pamiątkowa PPS, s. 237, 240, 243–4, 246; Kwestia Wojska Polskiego w Rosji w 1917 r., W. 1936; Leinwand A., Pogotowie Bojowe i Milicja Ludowa w Polsce 1917–1919, W. 1972; Lewandowska S., Polska konspiracyjna prasa informacyjno-polityczna 1939–1945, W. 1982; Ładyka T., Polska Partia Socjalistyczna (Frakcja Rewolucyjna) w latach 1906–1914, W. 1972; Najdus W., Lewica polska w Kraju Rad 1918–1920, W. 1971; taż, Polacy w rewolucji 1917 roku, W. 1967; Paczkowski A., Prasa polska w latach 1918–1939, W. 1980; Problemy wojny i okupacji, W. 1969; Skarżyński A., Polityczne przyczyny Powstania Warszawskiego, W. 1964; Sochacki J., Polski socjalfaszyzm i interwencja przeciw ZSRR, Moskwa–Charków–Mińsk 1931 s. 36–7; Stęborowski S. P., Geneza Centrolewu 1928–1929, W 1963; Stowarzyszenie b. Więźniów Politycznych, Sprawozdanie 1. VI. 1935 – 31. III. 1937, W. [1937]; Syzdek B., Polska Partia Socjalistyczna w latach 1944–1948, W. 1974; Tomicki J., Norbert Barlicki 1880–1941, W. 1968; tenże, Polska Partia Socjalistyczna 1892–1948, W. 1983; tenże, Warszawska organizacja Polskiej Partii Socjalistycznej, w: Warszawa II Rzeczypospolitej, W. 1968 I 247, 253, 255, 258, 260, 268, 271, 277–8, 280; Tymieniecka A., Polityka Polskiej Partii Socjalistycznej w latach 1924–1928, W. 1969; taż, Warszawska organizacja PPS 1918–1939, W. 1982; Warszawa lat wojny i okupacji, W. 1971–5 z. 1–4; Więch K., Polska Partia Socjalistyczna 1918–1921, W. 1978; Wrzosek M., Polskie korpusy wojskowe w Rosji w latach 1917–1918, W. 1969; Z dziejów stosunków polsko-radzieckich, W. 1965 1, 1968 III, 1970 VI–VII, 1972–3 IX–X; Zaremba Z., Kazimierz Pużak, Paryż 1950; Żarnowski J., Polska Partia Socjalistyczna w latach 1935–1939, W. 1965; Żenczykowski J., Dramatyczny rok 1945, Londyn 1981; – Archiwum Ruchu Robotniczego, W. 1973 I; Armia Krajowa w dokumentach 1939–1945, Londyn 1970–81 I–V; Bagiński K., „Proces szesnastu” w Moskwie, „Zesz. Hist.” 1963 z. 4 s. 82, 86, 88, 92–3, 95, 103, 110, 115, 118–19; Bór-Komorowski T., Armia Podziemna, Londyn 1950; Dokumenty i materiały do historii stosunków polsko-radzieckich, W. 1961–4 I–III; Drobner B., Bezustanna walka, W. 1962–7 I–III; XXI Kongres PPS (1–4. XI. 1928), Oprac. A. Tymieniecka, „Najnowsze Dzieje Pol.” T. 6: 1963 s. 290–1; XXII Kongres PPS (23–25 V 1931 r.) w relacji Komunikatu Informacyjnego Komisariatu Rządu w Warszawie, Oprac. J. Żarnowski, tamże T. 2: 1959 s. 221, 223–6, 232, 238–40, 243; XXIII Kongres PPS (1934 r. w materiałach i relacjach agenturalnych Komisariatu Rządu na m. st. Warszawę), Oprac. H. Marek, „Z Pola Walki” 1958 nr 1; XXIV Kongres PPS (31 I – 2 II 1937 r.), Oprac. W. Mroczkowski, J. Tomicki, tamże 1962 nr 4; Hołówko T., Przez dwa fronty, W. 1931 I 74, 243; tenże, Przez kraj czerwonego caratu, W. 1931; Jastrzębski W., Wspomnienia 1885–1919, W. 1966; Jędrychowska A., Zygzakiem i poprostu, W. 1965; Korboński S., Polskie państwo podziemne, Paryż 1975; tenże, W imieniu Kremla, Paryż 1956; tenże, W imieniu Polski walczącej, Londyn 1963; tenże, W imieniu Rzeczypospolitej, Paryż 1954 s. 30, 38, 40, 59, 187–8, 197, 295, 366, 420; Kwapiński J., Moje wspomnienia 1904–1939, Paryż 1965 s. 106, 114, 117, 123–5, 135, 260, 274–5; tenże, Organizacja Bojowa, katorga – rewolucja rosyjska. Z moich wspomnień 1904–1919, Londyn 1943 s. 70, 78, 82–3; Lerski J., Emisariusz „Jur”, Londyn 1984; tenże, Wspomnienie o „Bazylim” „Kultura” 1951 nr 5/43 s. 101–7; Ludność cywilna w powstaniu warszawskim, W. 1974 I cz. 1–2, II; Mikołajczyk S., Le viol de la Pologne, Paris 1949 s. 84, 138, 158; „Monitor Polski”, 1937 nr 93 s. 1; Nasi kandydaci. Kazimierz Pużak, „Robotnik” 1922 nr 271; Pol. Siły Zbrojne, III; Popiel K., Na mogiłach przyjaciół, Londyn 1966 s. 36, 39, 40, 57, 168; tenże, Wspomnienie polityczne, W. 1983; Powstanie Warszawskie w notatkach Adama Bienia, Oprac. E. Puacz, „Zesz. Hist.” 1968 z. 13 s. 95, 98, 104–5, 108, 110; PPS, Sprawozdanie z XXI Kongresu P.P.S...., W. 1928 s. 3, 17, 18, 34, 43–5, 65–6, 73–4; PPS. Sprawozdanie na XXII Kongres P.P.S..., W. 1931 s. 3, 4, 23; PPS. Sprawozdanie na XXIII Kongres P.P.S...., W. 1934 s. 3, 4; PPS. Sprawozdanie na XXIV Kongres P.P.S...., W. 1937 s. 5, 6; Pragier A., Czas przeszły dokonany, Londyn 1966; Proces sądowy w sprawie organizatorów, kierowników i uczestników polskiego ruchu nielegalnego w zapleczu Armii Czerwonej na terytorium Polski, Litwy oraz zachodnich rejonów Białorusi i Ukrainy, P. 1945 s. 9, 10, 26, 32–3, 55, 73–4, 79, 82, 84, 88; Rady Delegatów Robotniczych w Polsce 1918–1919, W. 1962–5 I–II; XVII Kongres PPS (21.–25. V. 1920 r.), Oprac. W. Mroczkowski, J. Tomicki, w: Najnowsze dzieje Polski. Materiały i studia z okresu 1914–1939, W. 1963 VI 244, 255; Sprawozdanie Centralnego Komitetu Wykonawczego na XX Kongres Polskiej Partii Socjalistycznej w Warszawie, W. 1925 s. 10, 13, 19, 49–50, 54, 58, 78, 94–5; Sprawozdanie Dyrekcyi c. k. wyższego gimnazjum w Tarnopolu za r. szk. 1897, Tarnopol 1897; toż za r. szk. 1899, tamże 1899; toż za l. szk. 1902–5, tamże 1902–5; Sprawozdanie sądowe w sprawie organizatorów, kierowników i uczestników polskiego podziemia w zapleczu Armii Czerwonej na terytorium Polski, Litwy oraz obwodów zachodnich Białorusi i Ukrainy, Moskwa 1945 s. 25, 31, 33, 227–33, 263–5, 293–4, 308–9, 319, passim; Spraw. stenogr. Sejmu 11 III, 1 IV, 19 XII 1919, 5 III 1920, 4 III, 1 VII 1921, 23 VII 1923, 26 II, 3 III 1926, 1928–35; Strajk chłopski w 1937 roku., W. 1960 I–II; Stypułkowski Z., Invitation to Moscow, New York [1962] s. 220–1, 225, 308, 313, 333; tenże, W zawierusze dziejowej, Londyn 1951; XVI Kongres (Zjednoczeniowy) PPS w Krakowie w 1919 r., Oprac. A. Leinwand, W. Mroczkowski, „Z Pola Walki” 1960 nr 4; Tokarzewski-Karaszewicz M., U podstaw tworzenia Armii Krajowej, „Zesz. Hist.” 1964 z. 6 s. 27–8, 35, 43; Witos W., Moja tułaczka, W. 1967; tenże, Moje wspomnienia, Paryż 1965 III; Zagórski W., Wolność w niewoli, London 1971 (fot.); Zaremba Z., Wojna i konspiracja, Londyn 1957; tenże, Wspomnienia, Kr.–Wr. 1983; – „Dzien. Pol.” 1948 nr 305–6, 308, 309 (błędnie: 308) s. 4 (wspólna fot.), nr 310–11, 315–16, 319–20; „Robotnik” 1919 nr 30–41; „Tyg. Powsz.” 1975 nr 6 (dotyczy śmierci żony); „The Voice of Poland” 1946 nr 26 s. 7 (fot.); „Z Pola Walki” 1958, 1960–3, 1965–81; „Życie Warszawy” 1948 nr 306–7, 309–12, 316–17, 320–1; – Centr. Arch. KC PZPR: teczki osobowe: 461 (Bień Aleksy), 9222 (biogram P-a oprac. przez Aleksego Bienia), 9201 (biogram T. Arciszewskiego oprac. przez A. Bienia), Mkf 1195/1 (5 listów P-a z l. 1907–9), 699/4, 2409/5; CAW: Akta Krzyża Niepodległości, kartoteka.
Red.